SP's travel stories

5 things that every Indian should learn from Shivaji Maharaj

January 16, 2019
By shantanu paranjpe
0 Comments

(Source British Museum)

Chatrapati Shivaji was an Indian Hindu king and the person who established Hindu Swarajya when Mughals and Adilshahi sultanate was having a command over the majority part of the country. Borned in 1630 at Shivneri fort, Chatrapati Shivaji in his short span of 50 years captured a sizable area of Maharashtra and declared himself as a king in 1674 at Raigad. During the course of his life he fought with many other dynasties like Mughal Empire, Adil Shahi empire, the Sidds, the british, the portuguese etc. At many times with his extraordinary negotiation skills and his tremendous courage, he managed to pass those tricky situations. He was a man with ethics and character. He always had a huge respect for women and he also ensured that people in his kingdom would also do the same.

Chatrapati Shivaji was a proud Hindu king and he mentioned this at many times through his letters sent to many of his officials as well as to hindu sardars in Mughal empires. He always wanted to create a Hindu Swarajya. He established a competent and progressive civil rule with well-structured administrative organisations. He revived ancient Hindu political traditions and court conventions and promoted the usage of Marathi and Sanskrit, rather than Persian, in court and administration.

In 1672 ,Manucci asked meer Mohammad to draw portraits of kings in India. The above painting is one of those. Currently the same is in Paris

Today Chatrapati Shivaji is considered as a national hero in Maharashtra and arguably he has been the greatest historical figure of the state till now. Many books have been written on him till now by Marathi author, english author as well as many people at the time of Shivaji also described him in their letters, travel books etc. Undoubtedly, Shivaji is the greatest inspiration to many people in Maharashtra due to his many qualities. Though there are number of qualities of Shivaji to be shared but here are 5 importance qualities/things that every person in India should learn from him or try to inculcate those within themselves to be a better person.

(This will go little bit from management point of view)

1. Leadership - It is very difficult to manage people from various background for a good number of span of years and taking them together with you to grow. Shivaji did the same for almost 40 years and was successful in creating a Hindu swarajya.

2. Respecting women - Right now this is the most important thing we should learn from him if we look at the rising number of rapes in our country. Shivaji was very strict about respecting women and he expected all people from his kingdom to do the same. Those who tried to misbehave, Shivaji ensured that the got the proper punishment.

3. Visionary - This is also a most important quality of Shivaji Maharaj that we should learn. He was a very visionary person. If we take an example of this, during the later period of his life, he captured fort Jinji from the southern part of India which helped King Rajarama when Aurangzeb started his conquest in Maharashtra.

4. Respect his religion, language and god - Shivaji was very proud about his religion and his mother language. One of british commander mentioned about Shivaji in his letter as a 'Commander of Hindu Forces'. He always tried to have Hindu Kingdom. After his coronation ceremony he ordered one of His Pandits to prepare 'Rajyavyavahar Kosh' which will give Sanskrit alternative to many Farsi words used in the official letters. This was his attempt to save the Marathi Language. After Shivaji, only veer savarkar did the same few hundreds years later.

5. Fair treatment to everyone - Shivaji gave fair and equal treatment to every single person in his kingdom. He never discriminated anyone on the basis of his cast, financial position. Neither he gave any sort of reservation to any person on the basis of any cast. He ensured that those who had a quality get the benefit.

There are many other things also which we can learn from his life and his work. Due to all his qualities he will always remains an inspiration for all of us whether young or not.

From the collection of Dutch officer franswa wellington

Here are some short Facts about his life -

Name: Shivaji Shahaji Bhonsle

Date of Birth: February 19, 1630

Birthplace: Shivneri Fort, Pune district, Maharashtra

Parents: Shahaji Bhonsle (Father) and Jijabai (Mother)

Main Events: Battle of Pratapgad, Visit to Delhi, Loot of Surat, Conquest in southern India, Siege of Panhala

Spouse: Saibai, Soyarabai, Putalabai, Sakvarbai

Children: Sambhaji, Rajaram, Sakhubai

Death: April 3, 1680

ancient history

वीरगळांवरील नौकायुद्ध

January 15, 2019
By shantanu paranjpe
0 Comments

मागील दोन लेखांमध्ये आपण वीरगळावर कोरलेल्या समरप्रसंगांबाबत माहिती घेतली. ते चार प्रसंग कोरलेले वीरगळ महाराष्ट्रात ठिकठीकाणी आढळतात. त्यामुळे अशा प्रकारच्या वीरगळांमध्ये फारसे नावीन्य आढळून येत नाही. किंबहुना भारतात जे वीरगळ आढळले आहे त्यात सुद्धा अनेक ठिकाणी ही जमिनीवरचीच युद्धे दाखवण्यात आली आहेत. पण गोव्यामधील पुरातनशास्त्रविभागाच्या संग्रहालयात ठेवलेला वीरगळ किंवा बोरीवलीमधील एकसर येथील वीरगळ, यांवर नौका युद्धाचा प्रसंग कोरलेला आहे. गोवा येथील वीरगळ हा कदंबांच्या काळातील म्हणजे १०व्या शतकातील तर एकसर येथील वीरगळ हा ११व्या शतकातील मानला जातो. तसेच यानंतर गुजरात मध्ये साधारण अठराव्या शतकातला एक वीरगळ आढळला आहे ज्यावर याप्रकारचा प्रसंग कोरला आहे. असे आत्तापर्यंत ज्ञात तीन ते चार वीरगळ आपल्याला मिळाले आहेत. त्यातील एकसर येथील वीरगळासंबंधी माहिती आपण आज घेणार आहोत.

भारतात आरमार किंवा होडी उभारणे ही संकल्पना काही नवीन नाही. प्राचीन काळात व्यापारासाठी या होड्यांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर होत होता. अगदी सातवाहन काळात सुद्धा उत्तर कोकण किनारपट्टीवर अनेक बंदरे उदयास आली होती. साहजिक शत्रूराष्ट्रे तसेच समुद्री चाचे यांच्या भितीमुळे का होईना परंतु संरक्षणासाठी आरमाराची उभारणी करण्यात येत होती. त्यातून पुढे मग दोन राजांच्या आरमारामध्ये युद्धप्रसंग उद्भवत असावेत. अर्थात अगदी प्राचीन काळाचे पुरावे आपल्याकडे उपलब्ध नाहीत किंवा असले तरी फारसे संशोधन त्या विषयात झाले नाही परंतु साधारण पाचव्या शतकानंतर आपल्याला लेखांच्या स्वरूपात नाविक युद्धाचे पुरावे आपल्याला मिळायला सुरुवात होते.

एकसर येथील वीरगळ –

हा वीरगळ बोरीवली जवळील एकसर या गावात आहे. तिथे एकूण ६ वीरगळ आपल्याला दिसून येतात त्यापैकी दोन वीरगळांवर नेहमीप्रमाणे जमीनीवरील युद्ध कोरले आहे तर इतर चार वीरगळांवर नौकायुद्धाचा प्रसंग कोरला आहे. त्यातील एका वीरगळावर एक शिलालेख सुद्धा आहे परंतु तो अगदीच पुसट झाल्याने त्यावर नक्की काय लिहिलंय याचा अंदाज येत नाही. हे दोन्ही वीरगळ हे कोकणच्या आणि पर्यायाने महाराष्ट्राच्या इतिहासाच्या दृष्टीने फार महत्वाचे आहेत. या वीरगळांबाबत दोन प्रवाद इतिहास अभ्यासकांमध्ये आहेत. एक म्हणजे भोजदेव राजाने कोकणावर विजय मिळवला (इसवी सन १०२०) आणि जमीन एका ब्राह्मणाला दान दिली त्याकाळाचे आहेत तर काही अभ्यासक असे म्हणतात की हे वीरगळ शिलाहार काळात उभारले गेले असल्याची शक्यता आहे. कझेन्स नावाचा एक संशोधक होऊन गेला. त्याच्या म्हणण्यानुसार शेवटचा शिलाहार राजा व देवगिरीचा महादेव यादव यांच्यात इसवीसन १२६५ मध्ये यांच्या चतुरंग दलात जे युद्ध झाले त्याचे हे चित्रण आहे. याचा उल्लेख हा हेमाद्री पंडीत याने लिहिलेल्या ‘चतुर्वर्ग चिंतामणी’ या ग्रंथात येते. हेमाद्री म्हणतो की, ‘ शिलाहार राजा सोमेश्वर याला जलमरण आले. कदाचित महादेव राजाच्या क्रोधयुक्त अग्नीपेक्षा समुद्रात बुडून मरणे सोमेश्वरला जास्त योय वाटले असावे”.

एकसर येथील विरगळ

एकसर येथील वीरगळ बघायला गेले तर दिसून येते की काही वीरगळांवर हातघाईची लढाई आहे. तर काही वीरगळांवर नौका आहेत. या नौका वल्ह वापरून पुढे नेल्या जात हे लगेच कळून येते. येथे नौकांवरूनच लढाई चालू असलेली दिसते. कदाचित भाले किंवा बाणांनी लढत असावेत. परंतु यावरून हे लक्षात यायला मदत होते की त्याकाळातील नौदल युद्धे कशा प्रकारची होत असत आणि यातून कळून येते की समुद्रावर वचक ठेवण्याची मानसिकता कोणत्या प्रकारची होती ते. गोवा येथे असलेला वीरगळ सुद्धा थोड्या फार फरकाने असाच आहे. त्यामुळे त्याची माहिती देणे विस्तारभयास्तव शक्य नाही.

एकसर येथील विरगळ

आत्तापर्यंत सापडलेले नाविक युद्धाचे वीरगळ हे फक्त महाराष्ट्रात आणि गोव्यात सापडलेले आहेत. अर्थात अजून तितके संशोधन झाले नाही त्यामुळे आपल्याला कळून येत नाही की नाविक युद्ध हे फक्त महाराष्ट्रापुरते मर्यादित होते तेव्हाच्या काळात की इतर भारतात सुद्धा अशी युद्ध होत असावीत? शिवाय हा प्रश्न अजूनही अनुत्तरीतच राहतो की प्राचीन काळात नौदल किती पुढारलेले होते. अर्थात सातवाहन काळात बंदरे वगैरे होती परंतु सागरी लढाई वगैरे झाल्याचे उल्लेख कुठे लेखात मिळत नाहीत. त्यामुळे अनेक संभ्रम निर्माण होतात हे खरे. अर्थात जे आहे तेही थोडके नसे!!

संदर्भ- Memorial Stones of India by Mr. Gunther आणि महाराष्ट्रातील वीरगळ- श्री. सदाशिव टेटविलकर

ancient history

वीरगळांवरील समरप्रसंग भाग - २ आणि गोवर्धन वीरगळ

January 15, 2019
By shantanu paranjpe
0 Comments

मागील लेखात आपण पायदळ युद्धप्रसंग आणि घोडेस्वरांच्या युद्धाच्या प्रसंगांबद्दल माहिती घेतली. आता या लेखात आपण प्राण्यांशी लढताना आलेल्या मृत्यूनंतर बांधलेले स्मारक आणि गाईंचे संरक्षण करताना आलेल्या मृत्त्युनंतर बांधलेल्या वीरगळांची माहिती घेऊ..

१. प्राण्यांशी युद्ध – हा जरा रंजक विषय ठरू शकतो. त्याकाळात माणूस नाही म्हणल तरी हिंस्त्र प्राण्यांना भीत असे. सह्याद्रीच्या जंगलांमध्ये वाघ, बिबटे यांचा वावर मोठ्या प्रमाणावर असे त्यामुळे अनेक वेळा समोरासमोर उभे ठाकण्याचे प्रसंग येत असत. अशा वेळेला एक तर पळून जाणे किंवा हातातील अवजाराने वीरता दाखवून दोन हात करणे हेच दोन उपाय शिल्लक असत. त्यामुळे ज्यानी शूरता दाखवून दोन हात केले आणि त्या हल्ल्यात मरण पावले त्यांचे स्मारक उभारण्याची प्रथा सुरु झाली. यात वीर हा वाघाबरोबर किंवा तत्सम प्राण्याबरोबर हातघाईचे युद्ध करताना दाखवले जातो.

२. गो-रक्षण वीरगळ – याच्या नावावरूनच लक्षात येते की गाईंचे रक्षण करताना एखादा वीर मरण पावला असेल तर त्याचे स्मरण म्हणून त्याचे स्मारक उभारले जाते अशा वीरगळांना गो-रक्षण वीरगळ असे सुद्धा काही जण म्हणतात. राष्ट्रकूट काळात महाराष्ट्रात जरा भरभराटीचे दिवस येण्यास सुरुवात झाली होती. त्यामुळे साहजिकच शेती आणि शेतीला पूरक असणारी सर्व इतर कामे सुद्धा वाढण्यास लागली होती. यातील बरीच गावे ही दुग्धव्यवसाय करीत असत आणि त्यांना मिळणारे उत्पन्न हे संपूर्णपणे त्या व्यवसायातून मिळत असे त्यामुळे त्या गावांची अर्थव्यवस्था ही दुग्धव्यवसायावर आधारीत होती असे म्हणले तर काही चूक नाही. त्याकाळी अनेक धनगर हे या व्यवसायामुळे श्रीमंत झाले होते त्यामुळे साहजिकच चोरांपासून आपल्या गो- धनाचे संरक्षण करणे हे क्रमप्राप्त होते आणि ते करण्यासाठी कदाचित त्यानी सैन्याची मदत सुद्धा घेतली असण्याची शक्यता आहे किंवा त्यावेळेच्या राजाने सुद्धा हे संरक्षण पुरवल्याची शक्यता नाकारता येत नाही. मग बऱ्याच वेळेला अशा गो-धनावर चोरांचा किंवा परराज्यातील लोकांचा हल्ला झाल्यावर ते वाचवण्यासाठी धारातीर्ती पडलेल्या वीरांचे स्मारक उभारण्यास सुरुवात झाली. यात वीरगळातील वरील दोन्हे भाग सारखेच असतात पण खालच्या भागात एका बाजूला गो-धन, मध्ये लढणारा वीर आणि पलीकडे शत्रूचे सैनिक असे चित्रण केले जाऊ लागले.

असे हे गो-रक्षण वीरगळ महाराष्ट्रातील अनेक गावांमध्ये आढळून येतात. अगदी उदाहरणे द्यायची झाली तर चोराची आळंदी, गुळुंचे, भदे, म्हसवड, पंढरपूर इत्यादी गावात गो-रक्षण वीरगळ मोठ्या प्रमाणावर आढळतात. यावरून हे दिसून येते की या सर्व गावांमध्ये गो-धनाचे प्रमाण अधिक होते आणि साहजिकच त्या गावाची सर्व अर्थव्यवस्था ही त्यातून मिळणाऱ्या उत्पन्नातून चालत असे.

पंढरपूर आणि गो-रक्षण वीरगळ यांचा फारच जवळचा संबंध म्हणावा लागेल. आत्ता वारकरी संप्रदाय आणि उभा महाराष्ट्र विठ्ठलाला जरी ‘मायबाप’ म्हणून पूजत असला तरी पूर्वीच्या काळी त्याचे काम हे गाईंचे रक्षण करणे हे होते असे दिसते. याचा संदर्भ म्हणजे ‘Memorial Stones’ या गुंथर यांनी लिहिलेल्या पुस्तकातील हे वाक्य. “My lady, this hero died in the cause of (defending) cows. His name is Vithalu. In his name this hero stone was erected. “. याला संदर्भ म्हणून व्ही. बी. कोलते यांच्या लीलाचरित्र या पुस्तकाचा देण्यात आला आहे. याशिवाय गुंथर पुढे असेही म्हणतो की, “सध्या जिथे संत चोखामेळा यांची समाधी आहे तिथे यादवकाळातील वीरगळ सापडला, हा वीरगळ जेथे सापडला ती जागा शं. गो. तुळपुळे यांच्या मते श्री विठ्ठलाचे समाधी स्थान असावे. अनेक संशोधकांच्या मते विठ्ठल हा एक गवळी असून तो कर्नाटकातून महाराष्ट्रात आला आणि पंढरपुरात राहिला. काही संशोधक असे मानतात की हा विठ्ठल, दक्खन मध्ये धनगर समाजाकडून पूजल्या जाणाऱ्या ‘भैरोबा’ या देवेतेचा भाऊ असावा. अर्थात आपल्याला यात खोलात जाण्याची गरज नाही पण यावरून असे कळून येते की गो-रक्षण वीरगळाची परंपरा ही किती जुनी आहे आणि एखादी गोष्ट कोरून ठेवण्यामागे फार मोठा इतिहास असू शकतो हे यावरून लक्षात येते.

या लेखात सुद्धा आपण केवळ दोन प्रकारच्या समरप्रसंगांची माहिती घेतली आता पुढील लेखात प्रसिद्ध असलेल्या नौकायुद्धाच्या प्रसंगांची माहिती घेऊ.

ancient history

वीरगळांवरील समरप्रसंग

January 15, 2019
By shantanu paranjpe
0 Comments

वीरगळांवर लिहिलेल्या मागच्या लेखात आपण वीराच्या स्वर्गारोहणाचा अर्थ पाहिला तर आजच्या लेखात आपण वीरगळावर कोरलेल्या समरप्रसंगांची माहिती घेऊ. मुळात वीरगळ कोरण्यामागची संकल्पना ही धारातीर्थी पडलेल्या वीराचे स्मरण करण्यासाठी आहे त्यामुळे वीरांची लढाई हा वीरगळावरील अविभाज्य घटक. असे वीरगळ कमीच की ज्यांवर लढाई किंवा त्याप्रकारचे शिल्प नसेल. वीरगळावरील या तिसऱ्या भागात मग अनेक प्रकारची युद्धे दाखवली जात असत. कधी तलवारीने लढण्याचा प्रसंग, तर कधी हातात तीर कामठा घेऊन असलेला वीर. कधी गोरक्षणार्थ धारातीर्थी पडलेला वीर तर कधी हिंस्त्र पशुसोबत दोन हात करताना मृत्युमुखी पडलेला वीर. महाराष्ट्रातील वीरगळावर असे अनेक प्रसंग कोरलेले आपल्याला दिसून येतात.

काही काही वीरगळांवर वीर घोड्यावर बसवलेले दाखवले आहेत तर काही वीरगळांवर पायदळाचे युद्ध दाखवले आहे. बोरीवली येथील एकसर येथील वीरगळावर तर चक्क आरमारी युद्ध दाखवले आहे. या सर्व शिल्पांमधून आपल्याला त्या काळातील एकंदर सामरिक सज्जता दिसून येते तसेच युद्ध कशा प्रकारे लढले जात असे हे सुद्धा कळून येते इतकेच काय तर त्याकाळातील सैनिकांचे निरनिराळे पोशाख आपल्याला सामाजिक जीवनाची सुद्धा माहिती देऊन जातात. महाराष्ट्रातील वीरगळांवर युद्ध प्रसंग येण्याचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे शिलाहार आणि यादव यांच्यात चाललेले युद्ध. प्रबळ यादवांनी विभागलेल्या शिलाहार राजसत्तेचा पराभव करून आपले राज्य महाराष्ट्रात प्रस्थापित केले. त्या दरम्यान झालेल्या अनेक युद्धांमध्ये अनेक जण धारातीर्थी पडले त्यामुळे साहजिक सर्वात जास्त वीरगळ हे त्याकाळात उभारले गेले असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. आपण आता वर दिलेले लढण्याचे प्रसंग दोन तीन भागात मिळून एक एक करून थोडक्यात पाहू.

१. पायदळाचे युद्ध- वीरगळांवर पायदळाच्या युद्धात अनेक प्रकारचे वैविध्य आढळून येते. अनेक ठिकाणी दोनच वीर दाखवले जातात तर काही ठिकाणी ४-५ वीरांचा समूह दाखवला जातो. बऱ्याच वेळेला या वीरांच्या हातात तलवार असते आणि तर बऱ्याच वेळेला धनुष्यबाण. घेऊन वीर दोन-तीन वीरांशी लढलेला दाखवला जातो. यात अशी अनेक क्रमांतरणे आणि संयोजाने केली जाऊ शकतात आणि तशी ती आपल्याला पाहायला सुद्धा मिळतात. हे झाले महाराष्ट्रातील वीरगळांबाबत पण कर्नाटकात जे विरगळ आहेत त्यांवर तर संपूर्ण युद्ध प्रसंग कोरलेला असतो ते शिल्प पट शिलालेखयुक्त तर असतातच पण युद्धातील अनेक छोट्या छोट्या बाबी त्यात दाखवलेल्या असतात हे विशेष. अर्थात कर्नाटकात आढळणारे वीरगळ हा विषय खूप मोठा आहे त्यामुळे त्यात खोलात नको जायला.

तुम्ही जर काळजीपूर्वक पाहिले तर त्याकाळात असणाऱ्या वीरांच्या वेशभूषा आपल्याला सहज कळून येतात. अनेक ठिकाणी असलेल्या वीरगळांवर एका बाजूच्या वीरांवर मराठा लोकांसारखी पगडी दिसून येते तर समोरच्या बाजूस असणाऱ्या वीरांच्या डोक्यावर कधी कफनी तर कधी चेहऱ्यावर चक्क दाढी दिसून येते. उत्तरेकडून आलेली मुसलमान लोकांची टोळधाड आणि त्यात मरण पावलेल्या हिंदू लोकांचे हे स्मारक अगदी सहज कळून येते. ज्या भागात मोठ्या प्रमाणावर युद्धे झाली अशा ठिकाणी व आजूबाजूच्या गावांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वीरगळ दिसून येतात. काही ठिकाणी असणाऱ्या वीरगळांवर स्त्रिया सुद्धा दोन हात करताना दाखवलेल्या दिसून येतात. आपले दुर्दैव इतकेच की या स्मराकांवर मरण पावलेल्या वीरांची नावे नाहीत अन्यथा फार मोठा इतिहास हाती लागला असता. रायगड जिल्ह्यातील एका वीरगळावर तर चक्क दहा तोंडाचा रावण कोरलेला दिसून येतो.

२. घोडेस्वारांचे युद्ध – वीरगळांवर आढळणाऱ्या वीरांमध्ये घोड्यावर बसलेल्या वीरांचे सुद्धा शिल्प कोरलेले दिसून येते. बऱ्याच वेळेला हा घोडेस्वार एकटा २-३ वीरांशी झुंझत असलेला दाखवला जातो तर बऱ्याच वेळेला दोन घोडेस्वरांमधील झुंज दाखवली जाते. यात मग ढाल-तलवार तर कधी धनुष्यबाण घेऊन वीर लढताना दिसून येतात. अनेक वेळेला दोन वीर हे एकमेकांवर भाल्याने हल्ला करत आहेत असे दृश्य दिसून येते. यांवर दाखवण्यात आलेले घोडे सुद्धा अगदी व्यवस्थित कोरलेले दिसून येतात. माझ्यामते हे शिवकाळ किंवा त्यापूर्वीच्या काळातील असावेत असे वाटते. कर्नाटकात असणाऱ्या वीरगळांवर हत्तीसुद्धा दाखवण्यात आले आहेत.

तर हे होते वर दिलेल्या पाच प्रसंगांपैकी दोन महत्वाचे प्रसंग. अर्थात जागेच्या अभावामुळे प्रत्येक प्रसंग थोडक्यात लिहायला लागला याची खंत आहेच. असो!! पुढच्या भागात आपण हिंस्त्र पशूंशी लढताना झालेला मृत्यू आणि गो संरक्षणार्थ झालेल्या मृत्यूचे स्मरण करण्यासाठी उभारलेल्या वीरगळांची माहिती घेऊ!!

(टीप - सर्व फोटो हे विविध ठिकाणी असलेल्या विरगळांचे आहेत त्यामुळे स्थळ लिहिले नाही. यातील काही फोटो हे माझ्या मित्रांनी काढलेले आहेत)

Forts

रायगड किल्ल्याची प्रभावळ भाग - 2

January 15, 2019
By shantanu paranjpe
0 Comments

भाग एक वरून पुढे

मागील भागात आपण लिंगाणा, कोकणदिवा आणि सोनगड या तीन किल्ल्यांची माहिती घेतली आता या भागात रायगड किल्ल्याच्या प्रभावळीतील इतर किल्ले पाहू.

४. चांभारगड- प्रभावळीतील यापुढचा किल्ला म्हणजे चांभारगड. महाड शहराच्या अगदी जवळ असलेले याचे स्थान बघता हा किल्ला या शहराच्या संरक्षणासाठी बांधण्यात आला असावा हे लगेच कळून येते. किल्ल्यावरील इतिहास फारसा ज्ञात नाही परंतु किल्ल्यावर असणारे पाण्याच्या टाक्याचे अवशेष तसेच काही पडीक तटबंदी याचे इतिहासातील अस्तित्व दाखवून देतात. या किल्ल्यावरून सुद्धा विस्तीर्ण भूभाग दिसून शकतो. महाड या शहराचे प्राचीनत्व पाहता या किल्ल्याची बांधणी सुद्धा शिवपूर्वकालीन असावी असे वाटते.

Chambhargad (Photo - Balraj Mudliyar)

५. मानगड- मानगड हा किल्ला तसा रायगड पासून बऱ्यापैकी लांब असला तरी रायगडच्या दुर्गप्रभावळीमध्ये याचा समावेश होतो हे उल्लेखनीय. मानगड या किल्ल्यावरून रायगडचे सहज दर्शन होऊ शकते. माणगाव जवळील निजामपूर पासून अवघ्या काही अंतरावर हा किल्ला वसला आहे. निजामपूर- पाचाड या मार्गावरील मशीदवाडी या गावातून गडावर जाण्यासाठी वाट आहे. गड तसा छोटा असला तरी अनेक अवशेष गडावर शिल्लक आहेत. ताम्हिणी घाटातून रायगड कडे येणाऱ्या मार्गावर नजर ठेवण्यासाठी याची निर्मिती करण्यात आली असावी हे लगेच कळून येते आणि त्यामुळेच याचा समावेश रायगड किल्ल्याच्या प्रभावळीमध्ये होतो.

Mangad (Photo Source Google)

६. पन्हाळघर- कोल्हापूरनजीक असणाऱ्या पन्हाळ्याचे नाव अनेकांनी ऐकले असेल पण हा पन्हाळघर काय प्रकार? असा प्रश्न बऱ्याच वाचकांच्या मनात आला असेल. अर्थात तसे होणे स्वाभाविक आहे कारण इतिहासात या किल्ल्याचा उल्लेख कुठे सापडतच नाही. मग हा किल्ला कसा काय सापडला? तर याचे संपूर्ण श्रेय जाते ते दुर्गअभ्यासक डॉ. सचिन जोशी यांच्याकडे. २००६ मध्ये अथक परिश्रम आणि पायपीट करून, आंतरजालावरील नकाशांच्या सहाय्याने या अवलिया माणसाने या किल्ल्याचा शोध लावला आणि रायगडाच्या प्रभावळीच्या रत्नहारामध्ये अजून एक रत्न सामील झाले. मानगड ते सोनगड हे अंतर तसे बरेच आहे आणि त्यामुळे या दोन किल्ल्यांमध्ये एखादा किल्ला असला पाहिजे अशा सुपीक विचारातून या किल्ल्याचा शोध लागला असेच म्हणता येईल. महाड आणि माणगाव यांच्यामध्ये असणाऱ्या लोणेरे गावातून पुढे पाच किमी अंतरावर पन्हाळघर हा छोटेखानी किल्ला आहे. सध्या या किल्ल्यावर थोडीफार तटबंदी सोडली तर कोणतेही अवशेष शिल्लक नाहीत. नाही म्हणायला चार-पाच पाण्याची टाकी आहेत एवढेच काय ते अस्तित्व. एकंदर आजूबाजूच्या प्रदेशावर लक्ष ठेवण्यासाठी या किल्ल्याची बांधणी झाली असावी असे वाटते.

Panhalghar (Photo - Kiran Kharade)

७. मंगळगड/कांगोरी- शिवाजी महाराजांनी जेव्हा जावळीचा प्रदेश स्वराज्यात आणला तेव्हा रायरीसोबत कांगोरी सुद्धा जिंकून घेतला. पुढे रायरीचा झाला रायगड ज्याला राजधानीचा दर्जा मिळाला आणि कांगोरीचा झाला मानगड ज्याला रायगडाच्या प्रभावळीमध्ये मानाचे स्थान मिळाले. महाड-भोर रस्त्यावरून किल्ल्याच्या पायथ्याशी असणाऱ्या पिंपळवाडी या गावात गाडीरस्त्याने पोहोचता येते. गडमाथा बर्यापैकी मोठा आहे तसेच किल्ल्यावरील अवशेष जरी पडझड झाली असली तरी त्याचे अस्तित्व दाखवण्यासाठी पुरेसे आहेत. उंचीने छोट्या असलेल्या या किल्ल्यावरून बर्यापैकी परिसर नजरेच्या टप्प्यात येतो.

Mangalgad (Photo Credit)

८. कावळ्या किल्ला – वरंध घाटाच्या अगदी तोंडावर असणारा हा किल्ला रायगडची प्रभावळ पूर्ण करतो. प्रभावळीतील हा आठवा किल्ला असल्याने बा रायगडाचे अष्टप्रधान मंडळ इथे पूर्ण होते असे म्हणावयास हरकत नाही. वरंध घाटावरून खाली कोकणात उतरणाऱ्या वाटेवर नजर ठेवण्यासाठी म्हणून या किल्ल्याची उभारणी करण्यात आली. सद्यस्थितीला हा किल्ला घाटमार्गावरून अगदीच जवळ आहे त्यामुळे याचे भ्रमण करणे हे तसे सोयीचे झाले आहे. काही पडलेले बुरुज आणि पाण्याची टाकी अशा अवस्थेत या किल्ल्याची पुढील वाटचाल सुरु आहे.

Kavlya Fort (Photo Credit)

याप्रकारे रायगड किल्ल्याच्या प्रभावळीमध्ये असणाऱ्या या आठ किल्ल्यांची माहिती आपण पहिली. यातील काही किल्ले हे राजांनी जिंकून घेतले आणि त्यांची डागडूजी केली तर काही किल्ल्यांची पुन्हा नव्याने बांधणी करण्यात आली. रायगड किल्ला जरी बुलंद असला तरी तो राजधानीचा किल्ला असल्याने त्याच्यावर कोकणातील बाजूने थेट आक्रमण होऊ नये म्हणून त्याच्याभोवती छोट्या छोट्या किल्ल्यांची साखळी उभारण्याची कल्पना ही डोकेबाजच म्हणावी लागेल. पूर्वेकडे राजगड, तोरणा हे मजबूत किल्ले असल्याने तिकडून फारसा धोका नसला तरी त्याही बाजूला कोकणदिवा, लिंगाणा, कावळ्या यांच्यासारखे किल्ले दिसतातच. महाराष्ट्राचा मुकुटमणी असलेले छत्रपती शिवराय, त्यांची बुलंद राजधानी रायगड आणि त्या राजधानीचे अष्टप्रधान मंडळ म्हणून शोभणारे असे हे आठ किल्ले पहिले की शिवकालीन अजोड दुर्गस्थापत्याची प्रचिती आल्याशिवाय रहात नाही.

ब्लॉगवरील काही इतर लेख -

Iconography

इतिहासाची स्मृतीशिल्पे – २

January 05, 2019
By shantanu paranjpe
0 Comments

इतिहासाची स्मृतीशिल्पे भाग -१ वरून पुढे चालू

Bahadurgad Virgal- Worrior in Palkhi Like Structure

मागील लेखात आपण विरगळ आणि त्याचे एकंदर स्वरूप कसे असते याबद्दल माहिती घेतली. त्यावेळेस विरगळाचे काही भाग असतात असा उल्लेख आपण पाहिला यात, सर्वात खाली युद्धाची घटना मग मध्ये सर्व अप्सरा स्वर्गात घेऊन जात आहेत असे दृश्य आणि सगळ्यात वरती त्या धारातीर्थी पडलेल्या वीराचे जे कोणते उपास्य दैवत असेल त्याची प्रतिमा. उदा. शंकर, गणपती इत्यादी. तर या लेखात आपण त्यातील पटाचा अर्थ समजून घेऊ!

एखादा वीर मरण पावला की त्याचे स्मारक उभारण्यामागे काय कारण असावे आणि त्यात नेहमी या वीराला अप्सरा स्वर्गात घेऊन का जात असाव्यात हा एक प्रश्न आपल्याला पडू शकतो. तर एक तर त्या वीराचे स्मरण म्हणून ते स्मारक उभारत असावेत आणि दुसरे म्हणजे हे स्मारक पाहून इतर वीरांना त्यातून स्फूर्ती मिळावी हा दुसरा भाग असावा! तर मग ही स्वर्गाची काय भानगड!!? तर याचे उत्तर आपल्याला प्राचीन महाकाव्यांमध्ये मिळून जाते. ‘महाभारतात’ जर रणांगणावर वीर मरण पावला तर त्याचे स्वर्गातले स्थान निश्चित होते असे दिले आहे पुढे भीष्म असे म्हणतात की जेव्हा वीराच्या शरीरातून रक्ताच्या धारा वाहू लागतील तेव्हा तो वीर साऱ्या पापातून मुक्त होऊन त्याला स्वर्गाचे स्थान मिळेल. भीष्म सामान्य माणूस आणि योध्यातला फरक सांगताना म्हणतात की क्षत्रियाचा मृत्त्यू हा कधीही घरात येऊ नये तर क्षत्रीयाचा मृत्यू हा केवळ बाणांनीच झाला पाहिजे. जर वीराने रणांगणावरून पळ काढला नाही तर त्याला पुढे मृत्युनंतर इंद्राच्या बरोबरीचे पद मिळते असा सुद्धा एक समज पूर्वीच्या काळी होता. प्राचीन भारतातीय याच समजाचे दृश्य आपल्याला भारतातील अनेक वीरगळांवर दिसून येते.

संस्कृतसाहित्यामधून आपल्याला मृत्यनंतरच्या जीवनात असलेल्या आनंदाची अनेक वर्णने मिळतात. हीच वर्णने आपण जर वीरगळांकडे नीट पाहिले तर त्यातून सहज लक्षात येतात. असे म्हणतात की वीराला सद्गती मिळाली की स्वर्गातील अनेक अप्सरा त्याच्याशी लग्न करण्याची इच्छा मनात ठेवून त्याच्याजवळ धावून येतात. वीरगळावरील मधल्या शिल्पात जमिनीवर आडवा पडलेला किंवा उभा असलेला वीर आणि त्याच्या भोवती उभ्या असलेल्या साऱ्या अप्सरा हे याच समजाचे प्रतीक आहे. तसाच दुसरा प्रसंग म्हणजे विमानातून वीराला स्वर्गात नेण्याचा. त्याला पुराणातील गोष्टीचा संदर्भ देता येतो तो म्हणजे अंबरीश राजा आणि इंद्र यांच्यात जे युद्ध झाले त्यात अंबरीश राजा जेव्हा मरण पावला तेव्हा त्याने पहिले की त्याचा जो सेनापती होता ‘सुदेव’ तो एका सजवलेल्या विमानात बसून आपल्याहून श्रेष्ठ अशा जगात जात आहे. अर्थात त्यावेळेस विमान होते का नाही हा पुढचा प्रश्न कारण कोणतेही भौतिक पुरावे आपल्याला काही सापडत नाहीत, परंतु पुराणात विमानाचा उल्लेख मात्र जरूर येऊन जातो. माझ्या पाहणीत तरी विमानासदृष्य कोणतीही आकृती पाहण्यात आली नाही परंतु अनेक ठिकाणी आपल्याला पालखी दिसून येते. कदाचित या पालखीलाच ‘विमान’ म्हणून संबोधले असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. येथे एक लक्षात घेतले पाहिजे की सर्वच ठिकाणी या अश्या पालख्या आढळून येत नाहीत, इतर ठिकाणी वीर हा उभा किंवा झोपलेल्या अवस्थेत असतो. मग काही विशिष्ट ठिकाणीच पालखी का? कदाचित पालखी दाखवणे म्हणजे त्या वीराला सैन्यात मानाचे स्थान होते असा अर्थ काढला जाऊ शकतो का? मात्र पुराव्यांशिवाय याचे उत्तरही मिळत नाही.

भारतात आढळणाऱ्या या सर्व प्राचीन स्मृतीशिल्पांचे जतन करून त्यांची एक सूची तयार केली पाहिजे जेणेकरून कोणती आकृती कोणत्या ठिकाणी असलेल्या वीरगळावर आहे हे पटकन समजू शकेल. कुणीतरी हे काम हाती घ्यायला हवे आहे हे खरे पण कुणी? या प्रश्नाचे उतार अजून मिळाले नाही हे दुर्दैव!!

ancient history

इतिहासाची स्मृतीशिल्पे - विरगळ

January 04, 2019
By shantanu paranjpe
0 Comments

Eksar (Borivali) Hero Stone

आपल्या महाराष्ट्राला अतिशय संपन्न असा इतिहास लाभला आहे. सातवाहनांपासून, वाकाटक, शिलाहार, यादव, यांपासून अगदी मराठा साम्राज्यापर्यंत या महाराष्ट्राने अनेक स्थित्यंतरे पाहिली. या दरम्यानच्या काळात अनेक परकीय आक्रमकांनी महाराष्ट्रावर आक्रमण केले आणि इथल्या मातीतील वीरांनी प्रसंगी आपल्या प्राणांचे बलिदान देऊन ही भूमी परकीय आक्रमकांपासून वेळोवेळी स्वतंत्र केली आणि पेशवाईच्या काळात तर पुढे साऱ्या भारताचे रक्षण करण्याचे उत्तरदायित्व या महाराष्ट्राकडे आले.

महाराष्ट्राचा हा सारा इतिहास हा इथे फिरस्ती करताना वारंवार वेगवेगळ्या स्वरूपात दिसून येतो!! कधी बुलंद किल्ले, कधी सह्याद्रीत कोरलेली विस्मयकारक लेणी तर कधी अजोड स्थापत्य शास्त्राचा नमुना असलेली विविध मंदिरे! या सर्वांमधून थोडीशी वेगळी असणारी पण इथल्या पराक्रमाचा इतिहास सांगणारी काही कोरीव शिल्पे आज आपले अस्तित्व दाखवत ऊन- पावसात वर्षानोवर्षे उभी आहेत! महाराष्ट्रात याच शिल्पांना विरगळ असे संबोधले जाते. तर इंग्रजी भाषेत यांना ‘Hero Stones’ असे म्हणतात.

Herostones at Bhairi temple, Ratnagiri

विरगळ विषयी जाणून घेण्यासाठी आधी आपल्याला या शब्दाची फोड आणि त्याचा उगम समजून घेणे आवश्यक आहे. विरगळाची मुख्य संकल्पना ही कर्नाटकातून आली! कर्नाटकात ‘कल्लू’ हा शब्द ‘दगड’ या अर्थाने वापरला जातो. त्यामुळे तिथल्या ‘वीर-कल्लू’ या शब्दाला महाराष्ट्रात नाव मिळाले ‘विरगळ’. दगड हा शब्द पुल्लिंगी असल्याने, ‘ती’ विरगळ पेक्षा ‘तो’ ‘विरगळ’ असे म्हणणे जास्त योग्य आहे. युद्धभूमीवर अथवा कोणत्याही संग्रामात मरण पावलेल्या माणसाच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ उभारलेला कोरीव दगड म्हणजे ‘वीरगळ’ होय. महाराष्ट्रात असे दगड ठिकठीकाणी आढळून येतात. मुख्यत्वे मराठवाडा, पश्चिम व दक्षिण महाराष्ट्र, कोकणातील बरासचा भाग यांमध्ये यांची संख्या मोठ्याप्रमाणावर आहे!

महाराष्ट्रात आढळणारे विरगळ हे वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. काही विरगळ हे अगदी १५-२० फूट उंचीचे आहेत तर काही केवळ एक शिल्पपट असलेले आहेत. पण सर्वसाधारणपणे हे विरगळ तीन किंवा चार शिल्पपटात विभागले जातात. यापैकी सर्वात खालच्या भागात जेथे तो वीर धारातीर्थी पडला, तेथील युध्दप्रसंग कोरलेला असतो. मग तो प्रसंग मोठ्या लढाईमधील असेल किंवा एखाद्या प्राण्याबरोबर झुंजताना असेल, ढाल-तलवारींनी समोरासमोर लढणारे सैनिक असतील किंवा घोडेस्वारांची लढाई असू शकते. जर का हा वीर गाईंचे रक्षण करताना धारातीर्थी पडला असेल तर त्यात काही गाईंचा समूह सुद्धा दाखवलेला असू शकतो. खालून दुसऱ्या चौकटीत बऱ्याच वेळा अप्सरा या धारातीर्थी पडलेल्या वीराला स्वर्गात नेत आहे असे दृश्य दाखवले जाते. या पटात बहुतांश वेळा वीर हा झोपलेल्या अवस्थेत दाखवलेला आहे. सगळ्यात वर असणाऱ्या पटात वीराच्या उपास्य देवेतेचे चित्रण केलेले आपल्याला दिसून येते मग कधीकधी यात शंकर दिसून येतो किंवा काही वेळा गणपती सुद्धा दिसून येतो!! पण बहुतांश वेळा शंकराची पिंड दाखवलेली असल्याने महाराष्ट्रात त्याकाळी जवळपास सर्वांचे उपास्य दैवत शंकर असावे असेच वाटते. काही वेळा या शिल्पाच्या वर चंद्र आणि सूर्य यांच्या आकृतीसुद्धा कोरलेल्या दिसून येतात. याचा अर्थ असा की या वीराचे स्मरण ‘यावच्चंद्र दिवाकरौ’ म्हणजे जोपर्यंत आकाशात चंद्र आणि सूर्य आहेत तोवर केले जावे!

ही झाली विरगळाची ढोबळ मांडणी. याशिवाय काही वीरगळावर शिलालेख सुद्धा आढळून येतात परंतु महाराष्ट्रात असे विरगळ फार थोडे आहेत. त्याबद्दल पुढील लेखांमध्ये चर्चा होईलच. पण एक मात्र आहे की विरगळ या विषयाचा अभ्यास करायचा असल्यास पायाला सतत भिंगरी हवी आणि नवीन नवीन ठिकाणांवरून वैशिष्ट्यपूर्ण विरगळांची टिपणे काढून जमेल तो इतिहास पुढे आणला पाहिजे. इतिहासाची ही स्मृतीशिल्पे जतन करण्यासाठी प्रयत्न केली पाहिजेत, गावातील लोकांना यांचे महत्त्व पटवून देऊन त्याला शेंदूर न फासण्याबद्दल समजावले पाहिजे, जेणेकरून अभ्यासकांना इतिहासाचा हा ठेवा जसाच्या तश्या स्वरूपात अभ्यासण्यासाठी उपलब्ध होईल आणि त्यातून काही नवीन इतिहास सापडण्याची शक्यता वाढेल!

इतिहासाची स्मृतीशिल्पे भाग - २

© 2018, Shantanu Paranjape

Forts

रायगड किल्ल्याची प्रभावळ भाग - १

January 03, 2019
By shantanu paranjpe
2 Comments

प्रभावळ! आपण अनेकांनी हा शब्द ऐकला असेल कदाचित! सोप्या शब्दात प्रभावळ (किल्ल्याच्या बाबतीत) म्हणजे एखाद्या महत्वाच्या किल्ल्याभोवती त्या किल्ल्याच्या संरक्षणार्थ काही मुद्दाम बांधण्यात आलेली किल्ल्यांची साखळी. अशी साखळी उभारण्याचा मुख्य उद्देश हाच असतो की मुख्य किल्ल्याला कोणताही धोका निर्माण होऊ नये व युद्धजन्य परिस्थिती निर्माण झाल्यास प्रभावळीतील जे किल्ले आहेत त्यांवरील माणसे येऊन हा हल्ला आधीच थोपवू शकतील किंवा शत्रूसैन्य आल्याची आगाऊ कल्पना मुख्य किल्ल्यावर देऊ शकतील.

रायगड किल्ल्याला अशीच एक मोठी प्रभावळ आहे. रायगडचे वर्णन सभासद करतो, “राजा खासा जाऊन पाहता गड बहुत चखोट, चौतर्फी गडाचे कडे तासिल्याप्रमाणे, दीड गाव उंच, पर्जन्याकाळी कुडीयांवर गवत उगवत नाही आणि धोंडा तर ताशीव एकच आहे. दौलताबाद हा पृथ्वीवरील चखोट गड खरा, परंतु तो उंचीने थोडका, दौलाताबाद्चे दशगुणी गड उंच असे देखोन (महाराज) संतुष्ट जाहले आणि बोलिले तख्तास गड हाच करावा.” रायगड किल्ल्यास स्वराज्याची राजधानी म्हणून निवड करण्याचे ठरले तेव्हा त्याची सुरक्षा करण्यासाठी त्याच्या आजूबाजूला असलेले किल्ले बळकट करण्यात आले. लिंगाणा, कोकणदिवा, सोनगड, चांभारगड, मंगळगड, पन्हाळघर, चंद्रगड, पाचाड कोट अशा किल्ल्यांची साखळी रायगड किल्ल्याभोवती उभी राहिली. पूर्व दिशेला असणारा बेलाग सह्याद्री आणि पश्चिमेला हे प्रभावळीतील किल्ले आणि सिंधूसागर यांमुळे रायगड किल्ला प्रचंड भक्कम झाला. तर या लेखात आपण रायगडाच्या याच सवंगड्यांबाबत माहिती घेणार आहोत.

Raigad Fort - Takmak Tok

1. लिंगाणा- रायलिंग पठारावरून याचे रौद्र रूप खरे दिसून येते. या अनगड किल्ल्यावर होते ती कैदी ठेवण्याची जागा. घसरडा मार्ग, बेलाग पणा आणि दोराशिवाय चढणे केवळ अशक्यच अशा या किल्ल्यावर घोर अपराध केलेल्या लोकांना ठेवण्यात येत असे. तिथून कुणी पळण्याचा प्रयत्न जरी केला तरी त्याचा मृत्यू हा ठरलेलाच असे. असा हा लिंगाणा रायगडसाठी टेहेळणीचे ठिकाण आणि तुरुंग अशा दोन्ही प्रकारच्या जबाबदाऱ्या पार पाडत होता. रायगडाची जीवनकथा या पुस्तकात लिंगाण्यावर असणाऱ्या कैद्यांबाबत माहिती मिळते. लिंगाण्यावर जे कारागृह होते त्यात एका वेळी ५० कैदी राहण्याची व्यवस्था होती असे म्हणतात. पुढे १८१८ मध्ये रायगड नंतर लिंगाणा सुद्धा इंग्रजांच्या ताब्यात गेला. सद्यस्थितीला लिंगाण्यावर त्याला किल्ला म्हणावे असे अवशेष फारसे शिल्लक नाहीत. काही पाण्याची टाकी आणि एक मोठी गुहा हे वगळता लिंगाण्याचे ‘किल्ला’ म्हणून असलेले विशेषण कधीच दूर गेले आहे. (नुकतेच संशोधकांनी पाने गावाकडून येणाऱ्या मार्गावर काही पायऱ्यांचे अवशेष आणि जोत्याचे अवशेष शोधून काढले आहेत)

Lingana Fort - Source (www.google.com)

2. कोकणदिवा- पुण्याकडून दुर्गदुर्गेश्वर रायगडला जायला अनेक घाटवाटा आहेत. त्या विविध जुन्या घाटवाटांवर जर ठेवायला आणि दुर्गदुर्गेश्वर रायगडावर कडा पहारा ठेवायला शिवाजी महाराजांनी छोट्यामोठ्या उपदुर्गांची साखळी निर्माण केली आणि रायगडला अभेदय असे कवच निर्माण केले. याच घाटवाटेवर असणारा छोटासा कोकणदिवा नावाचा किल्ला अजून सुद्धा दुर्गदुर्गेश्वर रायगडावर आणि कावळ्या या ऐतिहासिक घाटावर लक्ष ठेवून आहे. तसे पहिले तर कोकणदिवा हा किल्ला नाही परंतु एखाद्या मुख्य किल्याभोवती असणाऱ्या उपदुर्गांच्या साखळीत शोभून दिसेल असे टेहळणीचे हे ठिकाण आहे परंतू आजही अभ्यासकांमध्ये याबाबत आजही मतभेद आहेत कि हा किल्ला आहे कि टेहळणी नाके आहे.

कोकणदिव्याचा ज्ञात इतिहास तसा फार नाही परंतु इथे असणाऱ्या कावल्या बावल्याच्या खिंडीला मात्र इतिहासात फार महत्त्व आहे. ‘घाटाकडून कोकणात निघालेला शहाबुद्दीनखान कावळ्या घाटातून उतरणार होता. तो खाली आला की थेट रायगडवाडी पासून छत्री निजामपूर, पाणे, दापोली पर्यंत वेढा पक्का करणार होता. हे सारं गोदाजी जगताप आणि नाईक यांना कळाले. त्यांनी त्यातला धोका ओळखला. हे दोघे मर्द मावळे याच कावल्या-बावल्या खिंडीच्या मध्ये उभे राहिले त्यांच्या अंगात बारा रेड्यांचे बळ संचारले होते. याच चार हातानी त्यांनी शहाबुद्दीन खानाचे जवळपास ३०० सैनिक कापून काढले आणि मोघल पळत सुटले’ अश्या या ऐतिहासिक खिंडीच्यावर हा कोकणदिवा आपले अभेद्य आणि उग्र रूप दाखवत उभा ठाकला आहे.

Kokandiva Fort. Source (www.google.com)

3. सोनगड- सोनगड हा किल्ला तसा भटक्या लोकांमध्ये सुद्धा अपरिचित असणारा किल्ला. महाड पासून अवघ्या ५ किमी अंतरावर असणारा हा किल्ला गेली कित्येक वर्ष महाड, रायगड, सावित्री खोरे अशा मोठ्या भूभागावर नजर ठेऊन आहे. या किल्ल्याचा उल्लेख अगदी फेरीश्त्याने सुद्धा केला आहे. त्यामुळे आजघडीला या किल्ल्याला किमान सहाशे वर्ष पूर्ण झाली असे घटकाभर म्हणायला हरकत नाही. सोनगडाचा वापर हा शिवकाळात कैदी ठेवण्यासाठी होत असे आणि याचा उल्लेख आपल्याला इंग्लिश रेकॉर्ड्स मध्ये मिळून जातो. या गोष्टीला भौतिक पुरावा कोणता असे विचारल्यास, सोनगडावरील उभी असलेली एकुलती एक वस्तू हे होय. या वास्तूशिवाय या किल्ल्यावर सांगण्याजोगे असे कोणतेही अवशेष शिल्लक नाहीत हे मात्र खेदाने सांगावे लागते.

सोनगडावरून अजुनाजुला नजर टाकली तर पश्चिमेकडे सावित्रीचे पात्र दिसते तर दक्षिणेला प्रतापगड आणि कशेडी घाटाच्या रांगा दिसतात. समोरच महाड जवळचा चांभारगड दिसतो. नंतर तसेच सरळ पूर्वेकडे आलो तर महाबळेश्वरचे पठार, रायरेश्वरचा भाग, वरंध घाट आणि कावळ्या किल्ला हे चांगल्या हवेत दिसू शकतात मात्र त्यासाठी भूगोलाचा थोडाफार अभ्यास असावा. अजून थोडा डावीकडे सरकलो की ओळख पटते!! दुर्गराज राजगड! सोनगड वरून राजगड दिसू शकतो यावर आपला पहिले विश्वासच बसत नाही. राजगडची निवड राजधानी म्हणून का योग्य होती याचा खुलासा आपल्याला इथे होतो! एखद्या किल्ल्यावरून किती भूप्रदेश दिसावा याचे उदाहरण म्हणजे सोनगड वरून दिसणारा राजगड! डोंगराआड लपलेला तोरणा सुद्धा दर्शन देऊन जातो. अजून डावीकडे सरकल्यावर पोट्ल्याचा डोंगर अन दुर्गदुर्गेश्वर रायगड नजरेस पडतात. अजस्त्र पडलेल्या अजगरासारखा पसरला रायगड अगदी देखणा दिसतो. सोनगड वरून रायगड फारच वेगळा दिसतो! हवा छान असली तर नगारखाना आणि वाडेश्वराचे मंदीर सुद्धा सहज नजरेस पडते. अजून उजव्या बाजूला आले तर कोकणदिवा आणि त्याच्या आजूबाजूचा प्रदेश नजरेस पडतो. इतका विस्तीर्ण भूप्रदेश येथून दिसत असल्याने हा किल्ला टेहाळणीसाठी वापरला जात असल्याची खात्री पटली.

Songad in a dense Jungle

Rajgad as seen from Songad

भाग दोन येथे वाचा!!

ब्लॉगवरील काही इतर लेख -

Bird watching

Top 10 places to go for bird watching near Pune

November 18, 2018
By shantanu paranjpe
2 Comments

I started travelling around 5 years back and bought my first canon camera in 2016. Though it was a point and shoot camera, due to its 30 X optical zoom ability, it helped me to capture various birds. I started liking this activity called as 'Bird Watching'.

I wander many places near Pune city as well as in Pune district to observe birds and their activities. Hence I decided to write a quick guide on 'Top 10 places to go for bird watching near Pune', so that it will help new bird photographers.

These places are handpicked by me and trust me you will love these once you visit. of course there is a specific period in which you will find birds here. so also keep that in mind. Along with the birding spots these are also amazing places to visit near Pune if you want to spend some quality time with nature.

So here we go,

1. Sinhagad Valley -

The most preferred places to go for bird watching is of course Sinhagad Valley. Sinhagad is one of the most visited fort in the Pune district and is quite popular for weekend treks. If you are interested in bird watching only then you don't have to climb the fort hill. because the ideal places for bird watching in Sinhagad Valley is at the base of the fort only.

If you go on any weekend, you will find a bunch of bird photographers waiting to capture a glimpse of Indian Paradise Flycatcher. There is a small stream which flows through the valley where all birds gather during the early morning.

There are many other birds such as the Red-breasted flycatcher, Verditer flycatcher, Tickell’s Blue flycatcher, Black-naped Monarch flycatcher, Ultramarine flycatcher, various types of wagtails, munias, drongos, sunbirds, eagles can be seen here easily.

You can find the detail list of birds found in the valley here.

The best time to capture the beauty is in the winter.

Distance from Pune City - 16 KM
Best time to visit - WInter season
Entry fee if any - Nil
Lunch or breakfast - There are hotels at the base of Sinhagad
How to go - Either by your own car or by PMPL buses.

Indian Paradise Flycatcher (F) - Captured by Srihari Kulkarni

Sinhagad Valley as seen from the Sinhagad fort - Photo credit Dhinal Cheda

Red breasted Flycatcher - Photo credit Yogendra Joshi

2. Vetal/ARAI Hill -

The vetal Hill or ARAI Hill is situated in the very heart of the pune city. One can see beautiful views of the Pune city from the top. There are different types of landscapes which attract birds quite often such as woodland, grassland. Though this hill is owned by forest department, many people often visit it for early morning walk.

One can see many common birds here as well as some new comers which arrives in winter. You can find the list of birds here.

Distance from Pune City - 2 KM

Best time to visit - Anytime during the year.

Entry fee if any - Nil

Lunch or breakfast - Can have some food near MIT college

How to go - Either by your own car or bike.

Shikra Male - Captured by Me

3. Kavadi Pat -

Kavadi pat is a famous birding spot for winter waterland birds. It is situated at around 20-25 km from Pune on Pune-Solapur Highway. If you want to learn basics of bird photography then it is a perfect spot for you.

The location of Kavadi Pat is pretty awesome. There is bridge on the river where you can sit and enjoy activities of various water birds.There is also a small area of Jungle near the river where you can find some common birds. Overall if you are interested in water birds then this is a perfect spot near pune. You can find the list of birds here.

Distance from Pune City - 20-25 KM

Best time to visit - In winter season

Entry fee if any - Nil

Lunch or breakfast - Can have some on the highway

How to go - Either by your own car or bike.

Stilt by Yogendra Joshi

4. Pashan Lake -

I know, you are not believing me after seeing this name in the list of Top 10 places to go for bird watching near Pune but trust me, just like Kavadi Pat it is also a home for many migratory winter birds.

Though due to indiscriminate garbage dumping and the spread of water hyacinth the ecology of the Lake has been affected but it is a great place where you can find various types of ducks, herons, terns, etc. If you are lucky you can even witness the beauty of Pheasant-tailed Jacana when it is in breeding plumage. The entire list of birds found @ Pashan Lake can be seen here.

Distance from Pune City - 7 KM

Best time to visit - In winter season

Entry fee if any - Nil

Lunch or breakfast - In Pashan area you will find many hotels

How to go - Either by your own car or bike.

Pashan Lake are captured by Soham Banerjee

5. Bhigwan Bird sanctuary -

I don't have to explain to you what the location of Bhigwan provides. But if you haven't visited it yet then do it ASAP. The place is a paradise for wetland birds. Winter is the perfect place to visit the place.

Bhigwan is a small town situated near the Ujani Dam. The bird sanctuary is located in and around the dam area only. Many migratory birds such as Greater flamingos, various types of ducks, storks visit this place during the winter and stay here for around 3-4 months of periods. The detail list of birds recorded at bhigwan can be seen here.

Though the number of birds varies year to year but the every visit to this place definitely gives you something new.

Distance from Pune City - 100 KM towards solapur
Best time to visit - mostly in winter season
Entry fee if any - Nil ( You have to pay for the boat ride around 700/- per boat)
Lunch or breakfast - There are number of hotels and resorts where you can stay or dine
How to go - Either by your own car. You can also go there by state transport or even by train also.

Birds standing in the water by Amit Shah

brahmny duck Haresh Patel

6. Mayureshwar Wildlife Sanctuary -

It is a wildlife sanctuary visited in Baramati Taluka of Pune District. The vegetation of the sanctuary mostly includes scrub forest hence it is a home for many grassland birds as well as raptors.

Some the birds species found here are Indian roller, black-winged kite, grey hornbill, grey partridge, Eurasian collared dove, white-throated kingfisher, ashy-crowned sparrow lark, shrike, laughing dove, blue-cheeked bee-eater, Indian silverbill, Gray Francolin, Red-wattled Lapwing, Yellow-wattled Lapwing, Common Hawk-Cuckoo, Short-Toed Snake Eagle, Bonelli's Eagle, Rufous-fronted Prinia, Indian Bush-Lark, Bay-backed Shrike, Southern Gray Shrike. Check out here for entire list.

Distance from Pune City - 72 KM from Pune city
Best time to visit - Anytime during the year except in rains.
Entry fee if any - Rs. 100/-
Lunch or breakfast - There are few hotels on the way
How to go - By own car or bike.

Grassland of Mayureshwar Wildlife Sanctuary - Image by Elroy

7. Pabe Ghat -

You will fall in love with Pabe ghat, if you visit the same during the rainy season. But Pabe ghat is also a popular location for bird watching. It is a good location for watching and observing common birds.

However records of White bellied sea eagle, Black eagle, wooly necked stork are also observed here. Here is the list of birds recorded at Pabe Ghat.

Distance from Pune City - 30 KM from Pune city.
Best time to visit - Anytime during the year.
Entry fee if any - Nil
Lunch or breakfast - Own food preferred.
How to go - By own car or bike.

Steppe Eagle in flight - Image by Francesco Veronesi

8. Saswad -

Saswad is a recently developed birding site which is famous for grassland birds, raptors as well as wolves, foxes etc. Since it is just about 1 hour ride from Pune, many birds photographers visit this place.

Various types of birds such as shrikes, buntings, larks have been recorded here. Check you the detail list of birds here. Dive Ghat, Waghapur, Bopdev Ghat are some famous birding sites in Saswad region.

Distance from Pune City - 30-35 KM from Pune city
Best time to visit - Anytime during the year.
Entry fee if any - Nil
Lunch or breakfast - Own food preferred but there are hotels in Saswad City.
How to go - By own car or bike.

Montagu's Harrier - Image by Francesco veronesi

9. Tamhini Forest -

Tamhini has been a great paradise for forest birds. It offers magnificent views of western ghats. People often visit this place during the rains to enjoy various waterfalls on the roads. But bird photographers, nature conservationist visit this place to observe the rich flora and fauna of Tamhini Forest.

Crimson-backed Sunbird, White-cheeked Barbet, Brown-cheeked Fulvetta, Indian Scimitar-Babbler are some of the great finds of Tamhini Forest. You can see the entire list here.

Just few kilometres ahead of Mulshi Dam, tahmini forest won't disappoint you.

Distance from Pune City - 60 KM from Pune city
Best time to visit - Anytime during the year.
Entry fee if any - Nil
Lunch or breakfast - Various Hotels near Mulshi Area
How to go - By own car or bike.

Oriental Turtle Dove - Image by JIn Kemoole

10. Veer Dam -

Veer Dam are is very famous for Bar headed geese and demoiselle cranes. It is again a paradise for wetland birds as well as raptors. It is the place where you can see wetland birds, raptors, flycatchers, grassland birds all together.

Veer dam is around 1.5 hour distance from Pune and could be a great bird-watching site during the winter season.

Distance from Pune City - 60 KM from Pune city
Best time to visit - Preferred in winter.
Entry fee if any - Nil
Lunch or breakfast - You can have lunch or breakfast on Pune-Satara HighwayHow to go - By own car or bike.

Haresh Patel

Chirag Jog

Pages

SP's travel stories

5 things that every Indian should learn from Shivaji Maharaj

वीरगळांवरील नौकायुद्ध

वीरगळांवरील समरप्रसंग भाग - २ आणि गोवर्धन वीरगळ

वीरगळांवरील समरप्रसंग

रायगड किल्ल्याची प्रभावळ भाग - 2

इतिहासाची स्मृतीशिल्पे – २

इतिहासाची स्मृतीशिल्पे - विरगळ

रायगड किल्ल्याची प्रभावळ भाग - १