SP's travel stories

   मागे एकदा पाताळेश्वर मंदिरावर लेख लिहिला होता आणि बऱ्याच जणांनी मला मेसेज करून सांगितले की आम्ही पुण्यात राहून अजून पर्यंत इथे गेलोच नव्हतो पण तुझा ब्लॉग वाचून जाऊन बघून आलो. पुण्यामध्ये अशा अनेक वास्तू आहेत, मंदिरे आहेत की ज्यांचा अभिमान पुणेकरांना वाटला पाहिजे आणि त्या ऐतिहासिक स्थळांची जोपासना झाली पाहिजे. पण हे सर्व करण्याआधी आपल्याला ती स्थळे माहिती पाहिजेत आणि आपण ती जाऊन पहिली पाहिजेत. अशाच एका सुंदर मंदिराची माहिती देण्यासाठी या लेखाचा प्रपंच!!

   

   जाण्यासाठी फडके हौदावरून पुढे सरळ जावे आणि सिद्धेश्वर चौक लागला की डावीकडे वळावे. किंवा फडके हौदाच्या इथे कुणालाही विचारले म्हणजे ते सांगतील. आजमितीला हे मंदीर  सोमवार पेठे मध्ये भर वस्तीत अंगाखांद्यावर कोरीव शिल्पांचे दागिने खेळवत भक्कमपणे उभे असलेले पण काहीसे दुर्लक्षित असलेले असे हे त्रिशुंड गणेश मंदीर. खरं तर इतके दिवस मलाही असे भव्य मंदीर येथे आहे याची कल्पना नव्हती. पण असाच एक लेख वाचून नुकताच तेथे जाऊन आलो आणि थक्क झालो. १७व्या शतकाच्या उत्तरार्धात हे मंदीर कोरलेले आहे. म्हणजे २५० वर्ष झाली तरी हे मंदीर डौलात उभे आहे. या मंदिरालाचहुबाजूनी इमारतींनी वेढलेले असल्यामुळे चटकन दिसत नाही. पण इतर इमारतींपेक्षा नक्कीच उठून दिसते. खरं तर अशा प्रकारचे कोरीव काम आपणास शिवाच्या मंदिरात पाहायला मिळते.

   

   इंदूर जवळ असलेल्या धामपूर या गावातील संपन्न गोसावी भीमगीरजी यांनी इसवी सन १७५४ मध्ये या मंदिराचे बांधकाम केले. संपूर्ण दगडात बांधल्या गेलेल्या या मंदिराचे जोते हे पुरुषभर असून याचे दार पूर्वाभिमुख आहे. राजस्थानी, माळवा यांसारख्या वास्तुशैलींचा या मंदिरच्या उभारणी साठी वापर केला गेला. मंदिराच्या प्रवेशद्वाराच्या बाजूला दोन्ही बाजूस द्वारपाल आहे. द्वारपालांच्या बाजूच्या खांबांवर सुरेख अशा घंटा कोरलेल्या आहेत. प्रवेशद्वारावरील गणेश पट्टीवर सुबक गणेशाची मूर्ती कोरलेली आहे. या पट्टीच्या शेजारीच गजलक्ष्मीचे सुंदर शिल्प मनाला भुरळ घालते. गजलक्ष्मी च्या वरच्या बाजूला शेषशायी विष्णू पहुडलेला आपल्याला दिसतो. त्याच्या भोवती असणाऱ्या महीरपीवर माकड, पोपट यांसारखी शिल्पे कोरून कारागीराने त्याची कल्पकता दाखवली आहे. त्या शिल्पांच्या वरती दशावतार आणि यक्ष किन्नर सुद्धा बघायला मिळतात.

   

   प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला आपणास वैशिष्ट्यपूर्ण शिल्प बघायला मिळतात. या शिल्पांमधून आपल्याला तत्कालीन राजकीय परिस्थितीचे दर्शन होते. हातात बंदुका घेतलेले ३ सैनिक आणि मध्ये साखळदंडाने जखडलेला गेंडा असे हे शिल्प आहे. प्लासीच्या युद्धानंतर १७५७ मध्ये इंग्रजांनी बंगाल आणि आसाम या प्रदेशांवर आपली सत्ता स्थापन केली आणि आता उरलेल्या हिंदुस्तानात सुद्धा इंग्रज आपले पाय रोवणार असा इशारा सुद्धा या शिल्पांतून मिळतो. आसामचा प्रदेश आपल्या वर्चस्वाखाली खाली आणला हे दर्शविण्यासाठी एकशिंगी गेंड्याला साखळदंडाने बांधताना दाखवणे यातून तत्कालीन कारागीर कल्पक असावेत हे दिसून येते (आणि काही कारागीर आसाम ला जाऊन आले आहेत हे सुद्धा चटकन कळते). अशाच पद्धतीचे शिल्प उजव्या बाजूस सुद्धा कोरलेले आहे. दोन्ही शिल्पपटांच्या खालच्या बाजूला एकमेकांशी झुंज देणारे हत्ती कोरलेले दिसतात. हे हत्ती म्हणजे महाराष्ट्रातील मराठी सत्तेचे प्रतिक होय. माझ्यामते मराठी सत्ता आपापसाथ झुंझत आहेत असेच यातून कारागिराला सांगायचे असेल असे वाटते. इंग्रज सैनिक आणि त्यांच्या बंदुका अगदी हुबेहूब कोरल्या आहेत.

   

   प्रवेशद्वारातून आत गेलो असताना एक प्रकारची शांतता आपणास मोहून टाकते. येथून गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वारातून प्रवेश करताना उजवीकडे आणि डावीकडे आपल्याला पहारेदार कोरलेले दिसतात. तसेच प्रवेशद्वारावर सुबक असे कोरीव काम केलेले दिसते. येथून आपण आत शिरल्यावर दिसते ती गाभाऱ्यातील सुंदर अशी गणेश मूर्ती. एक मुख, तीन सोंडा, सहा हात आणि मयुरावर आरूढ झालेली अशी ही मूर्ती पाहताना मन अगदी मोहून जाते. मूर्ती शेजारी खालती रिद्धी देखील बसलेली आपल्याला दिसते. तीन सोंडेपैकी एक सोंड मोदकपात्रास स्पर्श करताना, दुसरी उदरावर तर तिसरी रिद्धीच्या हनुवटीला स्पर्श करताना आपल्याला दिसते. या गणेशमूर्तीच्या मागे आपल्याला गणेशयंत्र सुद्धा पाहायला मिळते. तसेच शेषशायी विष्णुमूर्ती सुद्धा येथे आपल्याला दिसते.  या मंदिराचे आणखीन एक वैशिष्ट्य म्हणजे या मूर्ती खाली असलेले तळघर. या तळघरात श्री दत्तगुरू गोसावी यांची समाधी आहे. या तळघरात जिवंत झरा असल्याने येथे वर्षभर पाणी असते. दर वर्षी गुरुपौर्णिमेला हे तळघर भाविकांसाठी खुले करण्यात येते.

   

   गर्भगृहाच्या आतमध्ये समोर वरती तीन शिलालेख कोरलेले आहेत. त्यापैकी २ हे संस्कृत मध्ये आहेत तर एक हा फारसी भाषेत आहे. या शिलालेखांचे वाचन पुढीलप्रमाणे –

१) सर्वात डावीकडील शिलालेख-

पुण्यनगरी पुरी

II श्री गणेशाय नमः II श्री II

II सरस्वत्यै नमः II श्री गुरु II

II दक्षीणामुर्तये नमः II स II

II वत १८०१ तथा नृपशालि I

II वाहन शके १६७६ भावाना

II म संवत्सरे मार्गशीर्ष शुक्ल

II सौम्यावासरे शुभवेला II

II यां अस्य स्थाने श्रीमहका

II ल रामेश्वर प्रतिष्ठीत सु II

II तिष्ठीतमस्तु II श्री देवदत्त II

II इह स्छान शुभं भवतु श्रीरस्तु

अर्थ- विक्रम संवताच्या १८०१ किंवा शालिवाहन शकाच्या १६७६ वर्षी भावनाम संवत्सरातील    मार्गशीर्ष शुद्ध या दिवशी सौम्य वारी (बुधवार, दिनांक २० नोव्हेंबर १७५४) श्री देवदत्त याने श्री महेश्वराची या मंदिरात स्थापना केली. (श्री खरे यांच्यामते ‘चैत्रादी विक्रम संवत १८११ [संवत १८०१ नाही] व शक १६७६ हे एकमेकांशी जुळत असून शकाच्या पद्धतीने भावनाम संवत्सर पडतो.)

२) मधल्या चौकटीवरील शिलालेख-   

II श्री गुरुदेव II

II दत्त II

II श्री गणेशाय नमः महेशा II

II त्रापारो देव महिम्नो नाप II

II रा स्तुतिः II अघोरात्रापारो II

II मंत्रो नास्ति तत्वं गुरोः परं II

IIजयति मंगला I काली भद्र

II काळी कपालिनी II दुर्गा

II क्षमा शिव धात्री स्वाहा

II स्वधा नमोस्तु ते II सर्व मंग

II ल मांगल्ये शिवे सर्वार्थसा

II धके II शरण्ये त्र्यंबके गौ

II री नारायणी नमोस्तु ते II

II यत्र योगेश्वरः कृत्सनो यत्र पा

II र्थो धनुर्धरः II तत्र श्रीर्विजयो

II भूतिर्धृवा नी नीतिर्मतिर्मम II

३) सर्वात उजवीकडचा शिलालेख-  हिंदु मंदिरात क्वचितच सापडणारा फारसी भाषेतील शिलालेख म्हणून याला महत्व आहे. शिलालेखातील मजकूर खालील प्रमाणे

१) ई मकान गुरुदेवदत्त

२) फुकरा फी तारीख हफ्तुम

३) शहर जुकअद रोज चहार शब्देह

४) सनह ११६७ तश्मीर नमूद शुद.

अर्थ- हे घर फकीर गुरुदेव दत्त यांचे असून तारीख ७ माहे जिल्काद ११६७ (११७६ – हिजरी) (म्हणजेच २६ ऑगस्ट , १७५४ बुधवार) या दिवशी बांधून पूर्ण झाले.

( सर्व शिलालेखांचे संदर्भ- मराठी-संस्कृत शिलालेखांच्या विश्वात – श्री. महेश तेंडूलकर)

    त्रिशुंड मंदिराच्या गाभाऱ्याच्या भागात आपणास काही कोरीव काम आपणास पाहायला मिळत नाही. मात्र मंदिरच्या बाहेरून जर आपण प्रदक्षिणा घालायला गेलो तर काही मूर्ती आपली वाट पाहत असतात. डावीकडील बाजूने गेलो असताना असलेल्या पहिल्या देवकोष्ठ्यात एक सुंदर नटराजाची मूर्ती कोरलेली दिसते. त्या मुर्तीवरच पक्षी आणि फुलं यांनी सजवलेली सुंदर चौकट आपणास दिसून येते. मंदिराच्या मागच्या बाजूला असलेल्या देवकोष्ठ्यात एक आगळेवेगळे शिल्प आपणास पाहायला मिळते, ते म्हणजे शिवाची लिंगोद्भव प्रतिमा. सहसा कुठे न आढळणाऱ्या या शिल्पावर वरच्या दिशेने उडणारा हंस दाखविला आहे. केवळ शाळुंका असलेले हे शिल्प असून खाली मुसंडी मारणारा वराह व शिवलिंगावर छत्री धरणारा नाग अशा प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. एका पुराणातील कथेवर हे शिल्प कोरलेले आहे. जेव्हा ब्रह्मा आणि विष्णू यांच्यात श्रेष्ठ कोण यासंबंधी वाद झाला असताना. भगवान शंकरांनी एक अग्निस्तंभ तयार करून त्याचा आदि व अंत या दोघांना शोधण्यास सांगितले. तेव्हा श्री ब्रह्म यांनी हंसाचे रूप घेऊन स्तंभाच्या अंताचा शोध केला तर विष्णुने वराह रूप धारण करून पाताळात आदी शोधण्याचा प्रयत्न केला. जेव्हा दोघानांही यश आले नाही तेव्हा भगवान शंकराने, “दोघेही आपल्या परीने श्रेष्ठ आहात” असे सांगून आपले लिंगोद्भव रूप प्रकट केले. शिल्पकाराने या कथेचा खुबीने वापर करून हे शिल्प कोरले आहे. प्रदक्षिणा करत पुढे गेल्यावर तिसऱ्या देवकोष्ठ्यात चतुर्भुज भैरवाची मूर्ती आपल्याला पाहायला मिळते. एकंदर शंकराच्या मंदिराप्रमाणे असेलेल्या या मंदिरात पुढे गणेशाची स्थापना झाल्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

त्रिशुंड मंदिराच्याखाली एक तळघर सुद्धा आहे जे फक्त गुरु पौर्णिमेच्या दिवशी भाविकांसाठी उघडले जाते. अर्थात जे पुण्यात राहत नाहीत त्यांना हे पाहणे शक्य होत नाही म्हणून त्यांच्यासाठी या तळघराचे  फोटो देत आहे. जवळ जवळ वर असलेल्या मंदिराएवढेच या तळ घराचे क्षेत्र फळ  आहे. तळघराच्या शेवटी गोसावींची समाधी सुद्धा आहे. या तळघराचा वापर पूर्वी इथे शिकायला असणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या राहण्याची सोय म्हणून होत असे. या तळघरातून शनिवार वाड्याला जाण्यासाठी एक भुयार आहे असा इथल्या लोकांचा समज आहे, मात्र आज मितीला तो रस्ता  बंद केला आहे. तळ घराला जाण्यासाठी दोन दरवाजे आहेत. एक म्हणजे मंदिराच्या मुख्य दरवाज्याइथे उजव्या बाजूला असणाऱ्या दरवाज्यातून आणि दुसरा म्हणजे गाभाऱ्यातून. गाभाऱ्यातून जाणाऱ्या रस्त्याने अगदी कसरत करतच  जावे लागते त्यामुळे हा रस्ता  लोकांसाठी बंद असतो. आज मितीला तळघरात दिवे वगैरे बसवून उजेड केला आहे त्यामुळे जाणे सोयीस्कर होते. जमिनीच्या खाली असून सुद्धा इथे गुदमरायला होत नाही हे विशेष.

छताला टांगलेल्या कड्या  दिसतात. त्यांचा उपयोग हा पूर्वी इथे राहणारे गोसावी उलटे टांगून धुरी घेण्यासाठी करत असत. तळघरातून एक रस्ता हा एका विहिरी कडे जातो मात्र तो मार्ग सुद्धा सध्या बंद आहे. पूर्वी इथे राहणाऱ्या लोकांच्या पाण्याची सोय त्या विहिरीच्या पाण्यातून होत असे. तळघरात पाण्याचा एक जिवंत झरा असल्याने वर्षभर इथे गुढघ्या एवढे पाणी असते. सध्या या मंदिराच्या संवर्धनाचे काम हाती घेण्यात आल्या मुळे  तळघरातून विहिरीकडे जाणाऱ्या रस्त्याचा दरवाजा उघड झाला आहे.  या तळघरा विषयी अजून विस्तृत माहिती उपलब्ध आहे ती  जसा वेळ मिळेल तशी लिहीत जाईनच.

तळघर

तळ घरातून समाधी कडे जाणारा मार्ग

गोसावींची समाधी

बंद केलेला भुयारी रस्ता

एखादे लेणं वाटावे असे हे मंदिराचे बांधकाम हे मनाला भूरळ टाकते. पुण्याच्या भर वस्तीत असे काही असेल याची कल्पना सुद्धा कधी आपल्याला येत नाही. एक सुंदर कलाकुसरीने नटलेले मंदीर पाहिल्याचे समाधान घेऊन आपण परतीच्या वाटेला लागलेले असतो ते मनात भक्तीभाव ठेऊनच.

        सह्याद्रीत फिरताना एखाद्या किल्ल्यावर किंवा मंदिरांशेजारी अनेक घडवलेले दगड आपल्या नजरेस पडतात. या दगडांवर अनेक आकृत्या, चिन्हे किंवा लेख कोरलेले असतात. अशा वेळेला कुतूहलाने का होईना पण आपण त्यांचे निरीक्षण करतो. आणि मग काही वेळाने या शिल्पांना विरगळ किंवा गद्धेगळ असे म्हणतात असे कळून येते. विरगळ आणि गद्धेगळ या दोन वेगळ्या गोष्टी. तर लेखात आपण गद्धेगळ बाबत जाणून घेऊ.

     गद्धेगळचा अर्थ काढायला गेलं तर आपल्याला सहज लक्षात येईल की, ‘गद्धे’ म्हणजे गाढव आणि ‘गळ’ म्हणजे दगड. इंग्रजी मध्ये सुद्धा याला ‘ass-curse stone’ असे म्हणतात. गद्धेगळ हा स्पष्ट शब्दात सांगायचं तर दिलेली एक शिवी आहे. आता तर ही शिवी कशासाठी? पूर्वीच्या काळी मोठ्या मोठ्या जमिनी दान देण्याची पद्धत होती. जसे त्याकाळचे राजे एखादा किल्ला किंवा मंदीर यांना काही जमीन किंवा त्या गावचे उत्पन्न दान म्हणून देत असत. या दानाचा कुणी अव्हेर केला किंवा गैरवापर केला तर त्यासाठी शापवाणी दिलेली असते. ती शापवाणी किंवा शिवी म्हणजे गद्धेगळ!  हे दान कुणी नाकारील त्याच्या आईला गाढव किंवा घोडा लागेल अक्षरशः असे शब्द उच्चारलेले असतात. १२ व्या, १३ व्या शतकातील काही शिलालेखात “तया माये, गाठोऊ घोडौ झाविजे” असे सुद्धा उल्लेख.  ज्यांना लिहिता-वाचता येत नव्हते त्यांच्यासाठी मग दगडी शिल्पे कोरली जाऊ लागली.

कर्वेनगर येथील गणेश मंदिरामधील गद्धेगळ

   आता हे शिल्प ओळखायचे कसे तर साधारण पणे एका दगडावर तीन भागात कोरीव काम केलेले असते. वरच्या भागात चंद्र-सूर्य कोरलेले असतात, याचा अर्थ दिलेला शाप हा चिरकाल टिको. मधल्या भागात दिलेल्या दानाविषयीचा लेख कोरलेला असतो आणि तळाच्या  भागात झोपलेल्या अवस्थेत एका स्त्रीची आकृती आणि तिच्याशी प्रणय करताना गाढव अशा प्रकारची आकृती कोरलेली असते. पण प्रत्येक गद्धेगळ हा तीन भागांचा असेलच असे नाही. काही गद्धेगळ हे आकृती असलेले असतात तर काही गद्धेगळ वर लेख असतो तर काही मात्र तिन्ही भाग असलेले असतात.  

   

     गद्धेगळचा काळ जर आपण काढायला गेलो तर हे साधारण ९ व्या ते १० व्या शतकातील आहेत म्हणजे हे दगड शिलाहारांच्या व यादवांच्या  काळातील असले पाहिजेत असा निष्कर्ष काढू शकतो. कदाचित त्याच्या आधीच्या काळात सुद्धा गद्धेगळ असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

     आता गद्धेगळ सापडणं हे इतकं महत्वाचं का मानलं जाते? तर याच्या मागे मुख्य कारण म्हणजे यासाठी दिलेले दान. एखाद्या महत्वाच्या वास्तुसाठीच हे दान दिले जायचे त्यामुळे ज्याठिकाणी गद्धेगळ सापडतो ते ठिकाण पूर्वीच्या ठिकाणी महत्वाचे असले पाहिजे असा निष्कर्ष काढता येतो. बर्याच वेळेला दिलेल्या छोट्या दानाचा उल्लेख हा शिलालेखांच्यामधून होतो परंतु जर दिलेल्या मोठ्या दानाचा कुणी अव्हेर केला तर त्यासाठी गद्धेगळ उभारला जाते. महाराष्ट्रात अश्या गद्धेगळ फार कमी ठिकाणी पाहायला मिळतात. अक्षीचा प्रसिद्ध गद्धेगळ, संगमेश्वर तालुक्यातील कर्णेश्वर मंदिरामधला गद्धेगळ किंवा रतनवाडीमधील गद्धेगळ हे दर्शवून देतात की याठिकाणांना पूर्वी फार महत्व होते.

   बऱ्याच वेळेला असे होते की एखाद्या ठिकाणची वास्तू ही उध्वस्त झालेली असते आणि जर समजा त्या ठिकाणच्या आसपास गद्धेगळ सापडला तर आपण कमीतकमी असा निष्कर्ष काढू शकतो की याठिकाणी एखादे भव्य मंदीर किंवा मोठी वास्तू होती. बरेच जण बोलताना ती गद्धेगळ किंवा ती विरगळ असा उल्लेख करतात तर असा उल्लेख चुकीचा आहे. विरगळ म्हणजे ‘विराचा दगड’ किंवा गद्धेगळ- ‘गाढवाचा दगड’ हे पुल्लिंगी शब्द आहेत. म्हणून तो विरगळ किंवा तो गद्धेगळ हे बोलणं जास्त योग्य. बऱ्याच गद्धेगळ वर शिल्पं कोरलेली आहेत पण काही गद्धेगळ हे शिल्पं आणि लेख यांचे मिश्रण आहे. भिवंडीजवळ चौथर पाडा येथे असलेला गद्धेगळ आणि आक्षीचा गद्धेगळ ही प्रमुख उदाहरणे. आक्षी येथील गद्धेगळावर तर साल सुद्धा कोरलेले आहे ते म्हणजे शके ९३४. म्हणजेच आत्ताच्या काळातील इसवी सन १०१२. या गद्धेगळ ला आत्ता १००४ वर्षे पूर्ण झाली आहेत. आणि हा गद्धेगळ जवळपास १००४ वर्ष उन, वारा पाऊस यांना तोंड देत सक्षमपणे उभा आहे आणि पुढे सुद्धा राहिल यात वाद नाही.

  

    सध्याच्या काळात मात्र यांना कुणी वाली नाही. इतिहासाचा ठेवा हा नेहमीप्रमाणे काळाच्या ओघात नाहीसा होणारे. याची जपणूक व्हायला हवी. सरकारी पातळीवर किंवा तुम्हा-आम्हा प्रवाश्यांना तर तळमळ हवीच पण स्थानिकांमध्ये सुद्धा या ठेव्याची माहिती देणं महत्वाचे आहे. बरेच वेळा गावकरी भोळ्या मनाने या दगडांना शेंदूर फसतात किंवा त्यावरच्या आकृती खरवडून काढतात तर यागोष्टी आधी थांबवायला हव्यात. शेंदूर फसलेल्या अव्स्थेतेतील गद्धेगळचे एक उदाहरण म्हणजे सासवड येथील गद्धेगळ. असे अनेक गद्धेगळ महाराष्ट्रामध्ये आहेत, भले त्यांचे अस्तित्व हे मर्यादित संख्येमध्ये आहे परंतु ते सर्व हुडकून काढून त्यांच्या माहितीचे योग्य रीतीने संकलन करणे हे गरजेची गोष्ट झाली आहे. कदाचित एक लपलेला इतिहास यातून कळू शकेल.  

    

अस्तित्व २०१६

   अस्तित्व! केवळ हे टिकवण्यासाठीच आपण आयुष्यभर झटत असतो! मी सुद्धा याच कारणाने बीएमसीसी मध्ये प्रवेश घेतला आणि सुरु झाला स्वतःचे अस्तित्व टिकवण्याचा एक प्रवास, त्याला खऱ्या अर्थाने आकार मिळाला तो महाविद्यालयाच्या ‘अस्तित्व’ या आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धेमुळे. खरं सांगायचं तर ११वी मध्ये असताना यात फारसा रस घेतलाच नाही. इतर मुलांप्रमाणे event च्या दिवशी जाऊन फक्त हजेरी लावायचे काम केले. १२वी मध्ये असताना थोडा फार involve झालो! पण ती involvement केवळ चला जाऊन बघू या सदरात मोडणारी होती.

   माझ्यातले खरे अस्तित्व शोधायला कॉलेजचे first year उजाडले अन अगदी सुरुवातीपासून इंटरेस्ट घेतल्यामुळे इतर ३ जणांसोबत नेतेपदाची माळ गळ्यात पडली किंवा स्वताहून पाडून घेतली! Event Head होणं हे सोपं काम नाही बर का! आणि तुमचा स्वभाव जर स्पष्टवक्ता असेल तर नक्कीच नाही! काही जणांच्या मते “you should remain diplomatic if you want to handle people”, पण मला या गोष्टी नाही पटत. असो!!

   तर पाहिल्या दिवासापासून आम्ही झटून काम करायला सुरुवात केली. मी इथे अनेक गोष्टी शिकलो त्यातील एक म्हणजे की जगातला कोणताही माणूस तुम्हाला कधी उपयोगी पडेल हे सांगता येत नाही! हळू हळू discussions सुरु झाली. मी याला चर्चा म्हणणार नाही (काही लोकं म्हणतील सुद्धा), माझ्या मते ते वाद असायचे!! मी कधी debate स्पर्धेत भाग घेतला नाही पण याठिकाणी मात्र बर्याच debates केल्या (काय करणार! मुळचा स्वभाव जात नाही म्हणतात!). पण हे नक्की की त्या चर्चा किंवा ते वाद हे केवळ चांगले होईल या विचाराने केलेल्या असायच्या आणि त्यात कधीच केवळ कुणी मोठा म्हणून त्याचे मत ग्राह्य धरा असा आग्रहही नसायचा! बर आमच्यात जरी एक final झाले तरी नंतर सगळ्यात मोठे काम असायचे ते म्हणजे आपली idea, madam ना पटवून द्यायची!! Here you learn marketing skills! How to sell your idea!!

   तयारी करत असताना अनेक स्पर्धा असल्यामुळे आम्ही वेगवेगळे departments केले होते. आणि हे करत असताना मला ११वी मध्ये शिकलेले centralization आणि DE-centralization आठवले. Application of what we have learnt!! खूप कमी ठिकाणी असे शिकायला मिळत! माझ्यामते अस्तित्व हे एक package आहे! Pre-management school म्हणू आपण त्याला हवं तर! rules ठरवण्यापासून ते, प्रत्यक्ष स्पर्धेच्या दिवशी कोण कुठे असणार इतपत तयारी मुले करत होती. हे सगळं करत असताना मला एके दिवशी एक call आला!. “We would like to sponsor your event, please visit us for further discussion”, एक नवीन अनुभव, negotiations करण्याचा. मी आणि माझा मित्र अमेय असे दोघं जण त्यांच्या office मध्ये सुद्धा जाऊन आलो!

   खरं तर तिकडे जाताना, त्यांच्याकडून sponsorship घेऊन यायची आणि हवा करायची असा मस्त plan डोक्यात शिजला होता. पण तिथे गेल्यावर त्यांच्या अवास्तव मागण्या बघता, sponsorship ला नाही म्हणायची वेळ आली. पण एक शिकवण नक्कीच मिळाली होती ती म्हणजे, ‘In the business world, people don’t care about your emotions or your attachment to the particular thing. They are just interested in the benefits which you give them, in return of what you are expecting from them and one thing you should remember that if you fail to do so then still they have got sizable options so basically you are on the loser side’.

   खरं तर या लेखात मी आम्ही किती धमाल केली ते लिहिणार होतो पण आता विषय अर्धवट सोडून थोडंसं विषयांतर करतो!! अस्तित्व ने मला काय दिलं?? खरं तर अस्तित्व मधून मी फक्त घेतलं, अधाश्यासारखं घेतलं. देणाऱ्याने देत जावे म्हणतात ना तसं अस्तित्वने सुद्धा त्याच्या परीने द्यायचा प्रयत्न केला. संघटनेत शक्ती असते हे वारंवार सांगणारा अस्तित्व आणि काही काही कामे केवळ एकटा माणूसच करू शकतो हे सांगणारा अस्तित्व! अनेक रूपे पहिली या तीन वर्षाच्या काळात या अस्तित्वची! भरपूर आनंद देणारा अस्तित्व तर कधी frustration देणारा अस्तित्व! अनेक मित्र देणारा अस्तित्व (इतकेच काय पण अस्तित्व मुळे माझ्या इतर कॉलेज मधल्या ओळखी इतक्या वाढल्या की participate करणारी मुलं आज चांगले मित्र-मैत्रीण झाले आहेत.)

   अस्तिव मुळे leadership चे धडे मिळाले. अंगात असलेल्या थोड्याफार नेतृत्व गुणांना योग्य दिशा मिळाली आणि मुख्यत्वे नेतृत्व करण्याची संधी मिळाली! माझ्या डोक्यात leadership बद्दल फार वेगळ्या concepts होत्या! त्या पार धुतल्या गेल्या इथे आल्यावर! अर्थात हे सर्व मी selfish राहून केलं म्हणून शिकला आले हे मी इथे मान्य करतो! मी प्रत्यक्ष किती अस्तित्वला दिलं हे मला माहिती नाही, कदाचित in return काही दिलं सुद्धा नसेल! पण एक गोष्ट नक्की आहे की अस्तित्व तुम्हाला एक चांगला माणूस म्हणून घडवतो! जो याचा उपयोग करून घेतो त्याला फायदा मिळतो आणि उरलेल्यांना भरपूर फोटो आणि सेल्फी मिळतात (कुणा ठराविक व्यक्तीला टोमणा नव्हता, हा ज्याला स्वतःला लाऊन घ्यायचा असेल त्याने खुशाल घ्यावं)!!

   हा लेख लिहिण्यामागचे कारण म्हणजे आमच्या madam, नुकताच २०१६ चा अस्तित्व झाला आणि त्यादिवशी संध्याकाळी घरी जाता जाता, “शंतनू काय तू, एवढं लिहीत असतोस मग अस्तित्व वर का लिहित नाहीस”, इति आमच्या शिक्षिका. आता प्रवास वर्णन लिहिणारा मी, या अश्या विषयावर कसा लिहिणार. आता हे चार-लोकांमध्ये सांगितले तर लोकं हसतील म्हणून लिहायला बसलो! यावर्षी प्रमुख पाहुणे म्हणून श्री. महेश काळे आले होते! हा माणूस सुंदर गातो हे सगळ्यांनाच माहिती आहे पण त्यांचे narrating skills इतके चांगले असतील असे मला वाटले नव्हते. त्यांनी बोलता बोलता एक गोष्ट सांगीतली ती अशी की, “आजकाल आपण जे करतो ते दुसऱ्यांसाठी करतो! शिक्षण, नोकरी किंवा व्यवसाय पण स्वतःसाठी असे काही कधी काही करत नाही! त्यामुळे असा एक तरी छंद किंवा कला अंगी बाळगा ज्याने स्वतःला समाधान वाटेल” आणि त्यांच्याकडे बघताना हे लगेच कळत की हा माणूस आधी करतो मग बोलून दाखवतो! एकंदरीतच अस्तित्व या कुटुंबाची वाटचाल जोरात चालू आहे. दर वर्षी कमीतकमी १०० तरी members जोडणारे हे कुटुंब कदाचित पुढे अजून वाढेल! यावर्षी तरी आमचा officially असा शेवटचा अस्तित्व होता! अर्थात पुढे सुद्धा आम्ही या कुटुंबाचा भाग राहणार आहोतच!

   अस्तित्व बद्दलचा एक महत्वाचा मुद्दा सांगायचा राहून गेला तो म्हणजे तो भारतीय संस्कृती जपण्याचा एक आमच्या परीने केलेला छोटासा प्रयत्न! नाहीतर आजकाल guitar च्या जमान्यात, सतार वादक कमीच दिसतात. (येथे guitar ला कमी लेखण्याचा उल्लेख नाही आहे. माझ्या एका मित्राने guitar वर हंसध्वनी वाजवला होता.) मुद्दा भारतीय संगीत किंवा भारतीय कला लोप होत जाण्याचा आहे! आणि हीच कला जोपासण्याची संधी अस्तित्व च्या निमित्ताने आतापर्यंत दिली गेली आणि पुढे सुद्धा दिली जाईल हा विश्वास मला नक्कीच आहे. माझे कॉलेज मध्ये सध्या असलेल्यांना आणि पुढे येणार्यांना इतकेच सांगणे आहे. या कॉलेजचा, इथे मिळणाऱ्या संधींचा वापर करून घ्या. एकवेळ १२वी मध्ये ८५% मिळाले चालतील पण सर्व स्पर्धात सहभागी व्हा! बापरे बरीच बडबड/उपदेश करतो आहे. बोलण्यासारखे खूप आहे खरं बघायला गेलं तर पण आज काल वाचणार्यांचा पण विचार करावा लागतो त्यामुळे इथेच थांबतो. काही राहिले असेल तर दुसरा भाग काढून नक्कीच लिहेन. तूर्तास इथेच विश्राम घेतो!!